Gwary szwajcarskie
| Ten artykuł od 2021-02 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu. |
Obszar | Szwajcaria, Austria – Vorarlberg, Liechtenstein | ||||
---|---|---|---|---|---|
Liczba mówiących | ok. 4,5 miliona | ||||
Pismo/alfabet | |||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||
Status oficjalny | |||||
język urzędowy | Szwajcaria – de facto jako język mówiony w urzędach | ||||
Kody języka | |||||
ISO 639-1 | - | ||||
ISO 639-2 | gsw | ||||
ISO 639-3 | gsw | ||||
IETF | gsw | ||||
Glottolog | swis1247 | ||||
SIL | GSW | ||||
W Wikipedii | |||||
| |||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Gwary szwajcarskie, zbiorcza nazwa własna Schwyzertüütsch (także: Schwyzerdütsch i Schweizerdeutsch) – grupa gwar alemańskich języka niemieckiego używanych na terenie Szwajcarii i Księstwa Liechtenstein. Etnolekty te dominują w komunikacji ustnej, podczas gdy funkcję języka literackiego pełni standardowa niemczyzna (jednakże na terenie kantonów: Sankt Gallen, Berno i Zurych wydawane są książki w miejscowych gwarach alemańskich).
Między gwarami Schwyzertüütsch istnieją znaczne różnice: składają się z 3 głównych zespołów gwarowych: dolnoalemańskiego (w mieście Bazylea), górnoalemańskiego (większość terytorium Szwajcarii z odrębnymi gwarami Berna i Zurychu) oraz wysokoalemańskiego (wschodnia część kantonu Valais, Oberland w kantonie Berno oraz wschodnia część kantonu Fryburg). Użytkownicy języka niemieckiego często nie rozumieją szwajcarskich gwar alemańskich. W gwarach wszystkie swoje programy nadają lokalne stacje radiowe i telewizje TeleZüri, TeleBärn i Telebasel, także telewizja publiczna Schweizer Fernsehen nadaje szwajcarskie wiadomości w schwyzertüütsch (Schweiz aktuell).
W odróżnieniu od gwar w Niemczech szwajcarskie gwary są używane przez wszystkie grupy społeczne.
Gramatyka
Zasady wymowy
W wielu gwarach szwajcarskich bardzo często zanika nieakcentowane „e”. Przykład:
- ich habe gefunden – i ha gfunde
- ich bin gegangen – i bi gange
- ich habe gesagt – i ha gseit
Często z „eu” tworzy się „ü” (jest to archaizm – nie zaszła dyftongizacja). Przykład:
- freundlich – fründlich
- Feuer – Füür
- Steuer – Stüür (Lenkrad)
- lecz: i mues Stüre zale (Steuern)
- Abenteuer – Abentüür
- Teufel – Tüüfel
Z „äu” też często tworzy się „ü”. Przykład:
- läuten – lüüte
- häuten – hüüte
ale:
- gläubig – glöibig
Z niemieckiego „ei” powstaje „i”. Przykład:
- gleich – glych
- Feier – Fyr
- fein – fyn
- Zeit – Zyt
ale:
- zeigen – zäige lub zeige
- reisen – räise lub reise
- Schleier – Schläier lub Schleier
Jeśli na początku zdania pojawia się „ei”, nie zostaje ono przekształcone w inną formę.
- Eier – Äier
- eins – Äis
- Eigentor – Äigegoal
Często „ie” pojawia się z przegłosem
- liebe Kinder – liebi Chind
Z „au” tworzy się „u”. Przykład:
- auf – uf
- Aufgaben – Uufgabe
- Ausländer – Uusländer
- brauchen – bruuche
ale:
- kaufen – chaufe
- laufen – laufe
- glauben – glaube
Z „a” często powstaje „o”. „ä” wymawiane jest jako [æ]. Przykład:
- Ich sage – i säge
- manchmal – mängsmal oder mängisch
- ich frage – i froge
- ich wage es – i woge es
Z „ü” często tworzy się „üe”.
- ich übe – i üebe
- die Wunde blutet – d Wunde blüetet
- die Prüfung – d Prüefig
Z niemieckiego „k” tworzy się „ch”. Przykład:
- ich bin krank – i bi chrank
- das Kleid – s Chleid
- das Kind – s Chind
- der Krieg – de Chrieg
Deklinacja (Rodzajnik)
Rodzajniki określone w narzeczach szwajcarskich najczęściej ulegają zmianie np.
der Vater – de Vatter
die Mutter – d Mueter
das Kind – s Chind
die Menschen – d Mänsche
a tak wyglądają rodzajniki nieokreślone:
ein Mann – en Maa
eine Frau – e Frau
ein Kind – es Chind
A oto kilka przykładów dotyczących deklinacji:
der Vater ruft – de Vatter rüeft
der Beruf des Vaters – em Vatter sin Bruef
das Buch gehört dem Vater – s Buech ghört em Vatter
der Sohn überredet den Vater – de Sohn überredt de Vatter
die Mutter ruft – d Mueter rüeft
der Beruf der Mutter – de Mueter iren Bruef
das Buch gehört der Mutter – s Buech ghört de Mueter
der Sohn überredet die Mutter – de Sohn überredt dMueter
das Kind ruft – s Chind rüeft
die Schule des Kindes – im Chind sini Schuel
das Buch gehört dem Kind – s Buech ghört em Chind
die Mutter überredet das Kind – d Mueter überredt s Chind
Przypadki
Wołacz
W szwajcarskich gwarach rozróżnia się przypadek wołacza od innych przypadków przez opuszczenie rodzajnika, który w innych przypadkach jest obowiązkowy.
Przykład:
Mianownik (obowiązkowo z rodzajnikiem, inaczej niż po niemiecku):
Dr Vatter geit hei - Ojciec idzie do domu
D'Mueter lismet - Matka robi na drutach
Ds Ching gränet - Dziecko płacze
Wołacz (bez rodzajnika):
Vatter, gang hei - Tato, idź do domu
Mueter, tue lisme - Mamo, rób na drutach
Ching, tue nid gräne - Dziecko, nie płacz
Koniugacja (Czasownik)
Bezokoliczniki
W szwajcarskich gwarach pojawia się dodatek „go”.
Przykład:
Wir gehen einkaufen – Mer gönd go ychaufe.
Wir gehen heute im Restaurant essen. – Mer gönd hüt im Restooràà go ässe.
Ich gehe spazieren – I gaa go spaziere.
ale: (czasowniki modalne)
Ich muss noch viel lernen. – I mues no vil lerne.
Ich soll aufräumen. – I sött ufrume.
Ich kann lesen. – i cha läse.
Czasowniki
Również w gwarach szwajcarskich występuje koniugacja. Te przykłady dotyczą wysokoalemańskich narzeczy.
ich gehe – i gaane (też i gang)
du gehst – du gaasch
er geht – er gaat
wir gehen – mir gönd (zachodnie dialekty: mir gaa)
ihr geht – ir gönd (zach. dir gaat)
sie gehen – si gönd (zach. si gaa)
ich frage – i frage
du fragst – du fragsch
er fragt – er fragt
wir fragen – mir fraged (zach. mir frage)
ihr fragt – ir fraged (zach. dir fragt)
sie fragen – si froged (zach. si frage)
ich bin – i bi
du bist – du bisch
er ist – er isch
wir sind – mir sind (zach. mir sy)
ihr seid – ir sind (zach. dir syt)
sie sind – si sind (zach. si sy)
Czasy
W gwarach szwajcarskich bardzo często pomija się niektóre czasy występujące w języku niemieckim. Dotyczy to przede wszystkim: Präteritum, Plusquamperfektu i Futur II.
ich sage – ich säge
ich sagte – nie istnieje
ich werde sagen – ich (wird) säge
ich habe gesagt – ich ha gsäit (zach. gseit)
ich hatte gesagt – nie istnieje
ich werde gesagt haben – nie istnieje
Czas „Perfekt” jest tworzony razem z: sein i haben.
ich ha gseit – ich bi gsprunge
ich ha grüeft – ich bi gange
ich ha gsuecht – ich bi gloffe
Zaimki osobowe
Również zaimki osobowe w wielu regionach Szwajcarii są wymawiane inaczej np:
ich – ich (i na terenie Szwajcarii wschodniej)
du – du (czasami dü)
er, sie, es – er, sie, s
wir – mir
ihr – ir (dir na wschodzie)
sie – si
Sie – Si (Dir w kantonie Bern)
mein – mis
dein – dis
sein – sis
unser – öisers
euer – öiers
ihr – ires
Konjunktiv
Konjunktiv I mowa bezpośrednia
I sägi
Du sägisch
Är, Sy, Äs sägi
Mir sägi
Dir sägit
Sy sägi
Konjunktiv II
I sägti
Du sägtisch
Är, Sy, Äs sägti
Mir sägti
Dir sägtit
Sy sägtä
Koniunktiv tworzony razem z „würde“:
Ich würd säge – (i wür säge)
Ich würd bruche – (i wür bruche)
Mir würded säge – (mer würid säge)
Mir würded bruche – (mer würid bruche)
Wyrazy łączone
Bardzo często w gwarach szwajcarskich tworzy się wyrazy łączone
Przykład:
Gehen wir? – Gömer?
Das kann man nicht sagen. – Das chame(r) nid säge.
Müssen wir das machen? – Müemmer das mache?
Literatura szwajcarskojęzyczna
Do dziś na terenie Szwajcarii pojawiają się książki pisane w „schwyzertüütsch”. Najczęściej pochodzą one z kantonu Zurych reprezentując miejscową gwarę – züritüütsch. Niemniej jednak w dolinie Toggenburg są pisane w miejscowej gwarze sagi i baśnie.
Zobacz też
Bibliografia
- Werner Marti (1985): Berndeutsch-Grammatik. Bern: Francke. ISBN 3-305-00073-2 (niem.).
- Rudolf Suter (1992): Baseldeutsch-Grammatik. Basel: Merian. ISBN 3-85616-048-5 (niem.).
Linki zewnętrzne
- Wiadomosci24.pl, Szwajcarzy nie chcą mówić po niemiecku
- Więcej o szwajcarskim niemieckim
- p
- d
- e
Rozwój | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
W krajach niemieckojęzycznych |
| ||||||||||||||||||
W innych krajach |
| ||||||||||||||||||
Język dolnoniemiecki[D] |
| ||||||||||||||||||
Język wysokoniemiecki |
|
- GND: 4116442-8
- Britannica: topic/Swiss-German-language
- DSDE: schweizertysk